SENTETIK MEDYA

GİRİŞ

Bir sosyal varlık olarak insanların, dünya ile iletişim kurma biçimlerinden birini yansıtan haber alma ihtiyacı ve bu ihtiyaç dürtüsüyle harekete geçmeleri, günümüzde çok daha hızlı ve zahmetsiz görünmektedir. Bir saniyeden çok daha kısa bir süre içerisinde dünya ile irtibat kurmayı başaran modern insan, haber alma ve haberi yayma süresi pratiğinde de zamanla yarışmaktadır.

Bu nedenle kitle iletişim araçlarını geleneksel anlamında kullanmak, verilmek istenen mesaj için çok yetersiz görünmektedir.

Dijital çağda haber ve hakikat ilişkisi göz önünde bulundurarak yapılan her yayın, doğru amaca hizmet etmemektedir. İster kasıtlı ister kasıtsız yapılsın, her yanlış ya da kötü bilgi o mecrayı tüketen insanların hakikat ile ilişkisini belirleyen bir araca dönüşmektedir.

Haberin hakikat ile ilişkisini inceleyebilmek için öncelikle, haberden edinilen bilginin ve bunu sorgulamamıza neden olan bilgi kirliliği kavramlarının terminolojik incelemesini yapmamız gerekmektedir.

Avrupa Konseyi, 2017'de “Information Disorder: Toward an Interdisciplinary Framework for Research and Policy Making” (Bilgi Bozukluğu: Araştırma ve Politika Oluşturma için Disiplinlerarası Bir Çerçeveye Doğru) başlıklı bir makale yayımladı. Bu makalede; yalan haber kavramı ile düşünülmesi gereken bilgi kirliliği kavramı öncelikle üç ana başlıkla incelenmektedir.

Daha fazla bilgi için bakınız.

GENEL BAKIŞ

TANIMLAR

Bu kavramlar;

Dis-information (Disenformasyon)
Mis-information (Misenformasyon)
Mal-information (Dezenformasyon)

Yalan haber kavramının dolayısıyla da bilgi kirliliğinin üç ana teması olarak belirlenen bu kavramlar, bahsi geçen bilginin tanımına farklı açılardan yaklaşmayı amaç edinmektedir. Yani, hem özne olarak alıcının hem de yalan haber (Fake News) mesajını oluşturan ve ileten kişinin dünyasını şekillendiren bilgi kavramına hangi niyetle ve nasıl yaklaştığına dair, önemli izler taşımaktadır. Aynı makalede yapılan tanımlamalara da bir göz atalım.

Disenformasyon (Yanlış bilgi + Zarar verme amacı / Kötü Niyet)

Halen gelişim aşamasında olan bu terminolojide, bile isteye zarar verme amacı güderek paylaşılan bilgi ve bu bilgiyi yayma eylemi olarak tanımlanmaktadır.

Malenformasyon (Doğru bilgi + Zarar verme amacı)

Mal-information, hakikat ile yalan haber arasındaki ilişkiyi araştırmak için oluşturulmaya devam eden yeni terminolojide, gerçek bir bilginin zarar verme amacıyla kullanımı şeklinde tanımlanmaktadır.

Çoğunlukla özel kalması gereken gerçek bir bilginin kamusal alana taşınmasını içeren bu terim, zarar niyeti düşünüldüğünde dezenformasyon ile ortak paydaya sahipken; paylaşılan bilginin gerçek olması nedeniyle de hem dezenformasyondan hem misenformasyondan ayrılmaktadır.

Sentetik Medya

Sentetik medya, yapay zeka teknolojilerinin medya alanında kullanılması ile gerçekliğin değiştirilmesi hatta gerçekte hiç var olmamış sadece haber içerikleri değil her türlü içeriğin, gerçekmiş gibi, yaratılması olarak bilinmektedir.

Misenformasyon (Yanlış bilgi + hata / İyi niyet)

Tanımlar arasında misenformasyon kavramı, zarar amacı gütmeden paylaşılan yanlış bilgi (ve bunun yayılma süreci) olarak tanımlanmaktadır.

Misenformasyon kavramı incelendiğinde öncelikle dezenformasyonda olduğu gibi yalan haber (Fake News) düşünülmektedir.

Ancak dezenformasyondan farklı olarak bu yalan haberin zarar amacının olmadığı kabul edilmektedir.

Dolayısıyla, misenformasyonda kaynağı olan mesaj ileten kişinin bir hata ile buna sebep olduğunu söylemek daha uygun görünmektedir.

Dezenformasyonda olduğu gibi bir kasıt ve planlı yapılması durumu misenformasyon için aranmamaktadır.

Nitekim, felaket ve infial anlarının bu kavram için oldukça önemli bir zemin oluşturduğu söylenmektedir.

Bu ve benzeri durumlarda, yanlış bir bilgi, herhangi bir kötü niyet taşımayan kaynaklar tarafından, kimi zaman anın sıcaklığıyla, kimi zaman samimi bir yardım amacıyla, ama çoğunlukla bilginin doğruluğunu yeteri kadar araştırmama sonucunda yayılmaktadır.

Daha detaylı bilgi için bakınız.

Bu kavramların yaşamdaki pratikleri düşünüldüğünde ise, bir bilginin yayılırken hangi ileticinin nerede masum olduğunun saptanması oldukça güç görünmektedir. Bu nedenle kavramsallaştırmanın çeşitli gri alanlara temas etmesi muhtemeldir. Dolayısıyla, bilgi kirliliği gibi kavramların tanımlarının yapılabilmesi için iç içe geçen örnekleri görmek oldukça doğal kabul edilmektedir.

Sentetik Medya: Deepfake (Derin Sahtekarlık)

Dijital çağda, internet kullanım becerilerine sahip olan her yaştan bireyin ulaşabildiği haber dünyası, bilgi ekosistemimizi nasıl etkiler?

Dijital dünya içerikleri, gerçekliğe tutulan bir ışık mı, yoksa bilgi dünyamızı tehlikeli bir biçimde tehdit eden yepyeni bir algı mı?

Bu içerikleri anlayabilmek ve hakikatle ilişki kurabilmek için gösterdiğimiz çaba da kesin olarak hakikate götürmemektedir. Yapay zekanın da dahil olduğu sentetik medya kavramında; yüz tanıma sistemleri ile olmayan kişileri olmayan yerlerde ve söylenmeyen sözlerle birlikte görülmektedir. Bu, hem hakiki bilgiye ulaşmak isteyen bireysel mesaj alıcılarının hem de toplumsal kimliğiyle birlikte kitlelerin ve hükümetlerin tetiklenmesinde etkin olan isimleri tehdit etmektedir.

Haber etiği anlamında düşünüldüğünde ise, neresinden tutulursa tutulsun (tam bir yanıltma amacı güdüldüğü söylenemese de) yanıltma amacına hizmet eden bu sistemle birlikte hayran olunan bir devlet lideri ya da bir oyuncunun sözleri ile toplumlar harekete geçirebildiği gerçeği ile oldukça olumsuz algılanmaktadır.

Henüz tam anlamıyla keşfedilmese de hangi mesajın sahte (Fake) hangisinin gerçek (Fact) olduğunu anlayabilmek ise okuyucu/izleyicilere yani mesajın alıcılarına kalmaktadır. Bu anlamda önce şüphelenmek ve bu anlamda doğruluğunu sorgulama ihtiyacının doğması beklenmektedir.

Var olmayan bir gerçeklik yaratma çabası ile birlikte dijital dünyada var olma çabası bu anlamda Deepfake’in hayatımızda yer bulmasını sağlayan unsurlar arasında yer almaktadır.

Yüz değiştirme uygulamaları, yapay zeka muhabirler ve bilgi kıyametinin en temel özü olarak tarif edilen Deepfake çalışmaları, yapay zeka ile hayatımıza nüfuz eden bilgi kirliliğinin temelini oluşturmaktadır. Bu çalışmalar arasında çalışma alanımızı oluşturan Deepfake uygulamaları sentetik medya kavramı içerisinde ele alacağımız konuların başında gelmektedir. Sentetik medya sayesinde içerik üreticilerinin, öznelerin klonlanmasını mümkün kılan yapımlar sayesinde malenformasyon üretimi de giderek hızlanmaktadır. İnsansı karakterlerle ya da sentetik içeriklerin üretilmesi ile birlikte giderek değişen gerçeklik algısı sayesinde, yıllar önce hayatını kaybetmiş ünlü isimleri ekranda tekrar görmek ve yeni içerikler üretmek bu bağlamda mümkün görünmektedir.

GÜVENİRLİK

Göz önünde olan bir politikacı ya da fikirlerine güvendiğiniz bir tarihçi, bir suça bulaşmış gibi görünüyor. Ama izleyici bu görüntüleri izlerken ekrandaki görüntülerin gerçek mi yoksa kurmaca mı olduğu konusunda şüphe duyuyor. Bu çok acı verici bir dürüstlük meselesi değil mi?

Hoşlanmadığınız iş arkadaşınız ya da eski sevgiliniz size kendince bir şaka yapmak istedi (!) ve sizin yüzünüzü uygunsuz bir videoda kullandı. Böyle bir durumun iş ortamında, arkadaş çevresinde ya da aile içerisinde yaratabileceği felaketleri düşünebiliyor musunuz?

Tüm bunları bir kenara bırakacak olursak, bu konunun en korkutucu tarafı ise bu tür videoların herkes tarafından çok kolay bir şekilde üretilebiliyor olması!

Dijital kültürler içerisinde hızla yerini bulmaya başlayan Deepfake, siber zorbalık, şantaj ve bilgi kirliliği gibi amaçlarla kullanılabilmektedir.

Her ne kadar ilk kullanım biçimi ve şu an için yaygın kullanım ağı, eğlence amaçlı da olsa, dünyaca ünlü kimliklerin yüzlerini kullanılarak oluşturulabilecek ünlü pornografisi gibi trendleri de yaratabileceği öngörülmektedir.

Örnekleri Reddit ve farklı pornografi sitelerinde görülen bu sahte içeriklere ek olarak özellikle politikacılar için de son derece korkutucu görünmektedir.

Sonuç olarak; disenformasyon, misenformasyon ve malenformasyon terimleri çerçevesinde düşünmeye çalıştığımız sentetik medya kavramı ve özellikle de yapay zekanın bu alandaki en tehlikeli oyuncağı olan deepfake örnekleri, bizi dijital dünyadaki kültürel akışların oluşturulmasındaki adımları ve kötü niyetli kişiler tarafından oluşturulan hakikat duvarlarını incelemeye itmektedir.

Her ne kadar niyet konusu tartışmalı olsa da ve özellikle de bu niyetin tam olarak nerede sorgulanmaya başlaması konusu netlik kazanmasa da, Deepfake ve benzeri yapay zeka teknolojilerinin son derece zararlı sonuçlar doğurabileceği görülmektedir. Bu teknoloji ile birlikte yanlış ya da zararlı bilgi oluşturma amacının niyet bağlamından ayrı tutulması gerektiği ortaya çıkmaktaıdr. Bu tür çalışmaların hangi niyetle oluşturulmuşsa oluşturulsun yayınlandığı anda insanların bilgi kirliliğini artıran bir yapıda olduğu görülmektedir.

KAYNAKÇA

* Bu araştırma, Avrupa Konseyi'nin yayınladığı ''Bilgi Bozukluğu: Araştırma ve Politika Oluşturma için Disiplinlerarası Bir Çerçeveye Doğru'' makalesi (https://www.coe.int/en/web/freedom-expression/information-disorder), ''Deepfakes generation and detection: state-of-the-art, open challenges, countermeasures, and way forward'' (https://www.researchgate.net/publication/361086563_Deepfakes_generation_and_detection_state-of-the-art_open_challenges_countermeasures_and_way_forward) makalesi ve ''Bilgi bozukluğunu anlamak için kavramlar'' (https://teyit.org/bilgi-bozuklugunu-anlamak-icin-kavramlar) adlı içerikler temel alınarak derlenmiştir. İstatistikler ise, Reuters 2022 Digital news Report (https://reutersinstitute.politics.ox.ac.uk/digital-news-report/2022/turkey) kaynağından alınmıştır.

DISENFORMASYON, MISENFORMASYON VE MALENFORMASYON KAPSAMINDA BIR SENTETIK MEDYA ARASTIRMASI DEEPFAKE ORNEGI